بررسی جایگاه الگوی چهارصفه در سازمان فضایی معماری مسکونی ناحیه گرم و خشک ایران

از چهارصفه به‌عنوان کهن­ترین الگوی معماری مسکونی در ایران، زیاد نام برده شده ­است. این الگوی ساختمانی صرف نظر از مباحث اقلیمی و سازه­ای، از دیدگاه معناگرایی نیز از دوره باستان حایز اهمیت بوده و در نقوش و طرح­های مختلف تکرار شده است. در معماری ایران، این الگو از بیانی خالص در آرایش فضایی نمونه‌های اولیه به فضایی جزء در نمونه‌های تکامل­یافته­تر تبدیل می­گردد و به این ترتیب الگوهای متنوع فضایی در خانه­ ها و کوشک­ها را شامل می­شود. این مقاله با هدف تبیین اهمیت و گستردگی کاربرد الگوی چهارصفه در معماری مسکونی ایران تدوین شده است و بر این اساس پس از کنکاشی پیرامون بروز این الگو در تهرنگ‌های معماری مسکونی، به مزیت‌هایی رجوع می­کند که برخی از آن‌ها نقش اساسی در تداوم الگوی چهارصفه و توسعه آن به‌عنوان یک جزء فضا داشته‌اند. این مزایا عبارتند از خلق یک ریز اقلیم مطبوع در منطقه خشک صحرایی، فضایی گشاده در مساحت کوچک میانسرا، الگویی هندسی که پیاده­سازی اهداف سازه­ای را بسیار ساده می­کند و همچنین کارکردهای متنوعی که می­توان در فضای مرکزی چهارصفه به آن پرداخت. این تحقیق به روشی توصیفی و تحلیلی بر‌اساس مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای، پس از مرور و نمایش تهرنگ‌های چهارصفه در معماری مسکونی، رد پای آن‌را در فضاهای متنوعی مانند حوضخانه، تالار و برخی دیگر از فضاها پیدا کرده و الگوهای متنوع چهارصفه را در تهرنگ­های فرضی و با مقیاس­های مختلف ارایه می­کند. شهرهای بشرویه و طبس در خراسان، نمونه­های خالص­تر و جامع­تری از کهن الگوی چهارصفه را در خود دارد که عبارت است از خانه­هایی درونگرا همراه با یک حیاط مرکزی کوچک و چهار ایوان در پیرامون آن؛ در حالی که خانه­های زواره، دارای الگویی پایه با فضای مرکزی سرپوشیده است که برای توسعه و تکامل در خانه ­های بزرگ و ظهور در حوضخانه آماده شده است. در خانه ­های حیاط­دار فلات مرکزی ایران، الگوی چهارصفه در حیاط ناپدید می­شود و در فضاهای جزء پدیدار می­شود، حوضخانه شکل اصلی بیان الگوی چهارصفه در این خانه‌هاست.